سفر به دریاچه ارومیه / نیم نگاهی به تاریخچه آن

معرفی دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه که در گذشته با نام‌های چی‌چست، دریاچه کبودان و دریای شاهی شناخته می‌شد، نه ‌تنها بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران، بلکه یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده‌های طبیعی کشور به شمار می‌آید. این دریاچه که در مرز میان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی جای گرفته، از دیرباز زیست‌بومی بی‌نظیر برای گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی بوده و یکی از مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره جهان محسوب می‌شود.

دریاچه ارومیه زمانی با وسعتی حدود ۶۰۰۰ کیلومترمربع، در فهرست بزرگ‌ترین دریاچه‌های آب‌شور جهان قرار داشت. آب این دریاچه از بیش از ۶۰ رودخانه از جمله زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه‌رود و باراندوزچای تامین می‌شد. اما در سال‌های اخیر، به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش ورودی آب، سطح آب دریاچه به شدت افت کرده است.

یکی از جلوه‌های منحصربه‌فرد دریاچه ارومیه، تغییر رنگ‌های آن در برخی فصول سال است. شوری بالای آب و فعالیت‌های میکروسکوپی باعث می‌شود که سطح دریاچه در شرایط خاص، به طیف‌های قرمز و نارنجی تغییر رنگ دهد و چشم‌اندازی بی‌نظیر را رقم بزند. علاوه بر این، تپه‌های نمکی دریاچه، از دیگر ویژگی‌های شگفت‌انگیز آن محسوب می‌شوند.

دریاچه ارومیه میزبان ۱۰۲ جزیره بوده که جزیره شاهی، اشک و کبودان از مهم‌ترین آن‌ها هستند. این جزایر در گذشته زیستگاه گوزن زرد ایرانی، قوچ و میش ارمنی بودند، اما کاهش سطح آب، تعادل اکولوژیکی این منطقه را به چالش کشیده است.

در چند دهه اخیر، بیش از ۹۵ درصد از دریاچه ارومیه خشک شده است، اما تلاش‌های گسترده‌ای برای احیای این زیست‌بوم ارزشمند در جریان است. با وجود همه چالش‌ها، کارشناسان همچنان امیدوارند که این دریاچه، بار دیگر به روزهای باشکوه خود بازگردد و همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی ایران درخشان بماند.

دریاچه ارومیه کجاست؟

دریاچه ارومیه در شمال‌غربی ایران و در مرز دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفته است. این دریاچه از شمال به شهرستان‌های شبستر و سلماس، از جنوب به شهرستان‌های عجب‌شیر و بوکان، از شرق به تبریز و مراغه و از غرب به ارومیه منتهی می‌شود.

دریاچه ارومیه در ۲۱ کیلومتری شرق شهر ارومیه قرار دارد و فاصله آن تا مرکز شهر ارومیه حدود ۵۳ کیلومتر و تا مرکز تبریز ۹۳ کیلومتر است. روستاهای متعددی در اطراف دریاچه قرار دارند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به گوگان، شورگل، گلمانخانه و قوشچی اشاره کرد.

لوکیشن دریاچه ارومیه روی گوگل‌مپ

بهترین مسیر دسترسی به دریاچه ارومیه

بهترین و سریع‌ترین مسیر برای سفر به دریاچه ارومیه از تهران، اتوبان تهران – کرج است. ابتدا باید وارد آزادراه کرج – قزوین شد، سپس از طریق زنجان، آذربایجان شرقی به دریاچه ارومیه رفت.

فاصله دریاچه ارومیه تا تهران

فاصله دریاچه ارومیه تا تهران ۷۱۱ کیلومتر است که این مسیر حدود ۷ ساعت و نیم طول می‌کشد.

فاصله دریاچه ارومیه تا تبریز

فاصله دریاچه ارومیه تا تبریز ۹۳ کیلومتر، معادل یک ساعت است.

فاصله دریاچه ارومیه تا جلفا

فاصله دریاچه ارومیه تا جلفا ۲۲۴ کیلومتر است و این مسیر ۲ ساعت و نیم زمان می‌برد.

تاریخچه دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین دریاچه‌های ایران است که قدمت آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. نخستین اشاره‌های تاریخی به این دریاچه را می‌توان در کتیبه‌های سده نهم پیش از میلاد یافت، جایی که در زمان سلطنت شلمنسر سوم، نام‌هایی مانند «ماتای» و «پرسواه» در ارتباط با این منطقه ذکر شده‌اند.

این دریاچه در طول تاریخ، نقشی اساسی در تمدن‌های مختلف از جمله ماناییان ایفا کرده است و برخی منابع، تپه حسنلو در جنوب آن را محل زندگی ماناییان می‌دانند. در دوران امپراتوری‌های هخامنشی و اشکانی، دریاچه ارومیه (که در متون باستانی با نام‌هایی همچون «چی‌چست» و «اسپوتا» شناخته می‌شد)، یکی از مراکز مهم حمل‌و‌نقل، ماهیگیری و استخراج نمک به شمار می‌رفت.

در دوره ساسانیان، تولید نمک در این منطقه رونق یافت و در دوران اسلامی، دریاچه به‌ عنوان یکی از منابع اقتصادی مهم به شمار می‌رفت و شهرهای اطراف آن مانند تبریز به مراکز تجاری بزرگ تبدیل شدند.

در دوره قاجار، اهمیت دریاچه به قدری بود که نیروهای دریانوردی خارجی، به‌ویژه فرانسوی‌ها، برای تصاحب امتیاز کشتیرانی در این دریاچه مبالغ هنگفتی به دولت ایران پرداختند. این اهمیت استراتژیک تا دوران پهلوی ادامه یافت، اما با رشد جمعیت و تغییرات صنعتی، چالش‌های زیست‌محیطی دریاچه آغاز شد.

اما خشکی دریاچه ارومیه از اواسط دهه ۱۳۸۰ شمسی شدت گرفت. در سال ۲۰۱۵، تصاویر ماهواره‌ای نشان دادند که ۸۸ درصد از مساحت دریاچه از بین رفته است. عوامل متعددی در این بحران نقش داشته‌اند.

وضعیت دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه که روزگاری یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های شور جهان بود، با پهنه‌ای وسیع، حیات وحش غنی و سواحلی چشم‌نواز، گردشگران را به خود جذب می‌کرد. این دریاچه زیستگاه گونه‌های کم‌نظیری همچون فلامینگوها و آرتمیا بود و اقتصاد محلی را با رونق گردشگری، صیادی و کسب‌وکارهای مرتبط با خود شکوفا می‌کرد.

اما در دهه‌های اخیر، تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، برداشت بی‌رویه از منابع آبی و سدسازی‌های گسترده، تراز آبی دریاچه را به شدت کاهش داد و بسیاری از مناطق آن به شوره‌زارهای نمکی تبدیل شدند. این وضعیت نه تنها ضربه‌ای به اکوسیستم منطقه وارد کرد، بلکه سلامت ساکنان اطراف دریاچه را نیز به دلیل افزایش ریزگردهای نمکی به خطر انداخت.

اکنون اما نشانه‌هایی از احیا دیده می‌شود. طبق گزارش شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی، تراز سطح آب دریاچه به ۱۲۷۰.۱۳ متر رسیده و حجم آب آن به ۱.۲۴ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است. همچنین، وسعت دریاچه امسال نسبت به سال گذشته ۱۶۰ کیلومترمربع افزایش یافته است. این رشد که حاصل افزایش بارندگی‌ها و مدیریت بهینه منابع آبی است، امیدها را برای نجات این زیست‌بوم ارزشمند زنده کرده است.

اگرچه این بهبود گامی مثبت تلقی می‌شود، اما همچنان راه درازی تا بازگشت کامل دریاچه به وضعیت مطلوب باقی مانده است. اجرای مستمر طرح‌های احیایی، مدیریت هوشمندانه منابع آبی و مشارکت جوامع محلی می‌تواند نقش کلیدی در تثبیت این روند ایفا کند.

علت خشک شدن دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه و ششمین دریاچه آب شور جهان، امروز با بحران خشکی دست‌وپنجه نرم می‌کند. این دریاچه که روزگاری میزبان پرندگان مهاجر و یکی از مهم‌ترین ذخایر اکولوژیکی ایران بود، اکنون در معرض نابودی قرار دارد.

اما چه عواملی باعث این فاجعه زیست‌محیطی شده‌ است؟ آیا می‌توان امیدی به احیای آن داشت؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که در خشکی دریاچه ارومیه هم عوامل طبیعی و هم مداخلات انسانی نقش پررنگی داشته‌ است. این عوامل عبارتند از:

۱. تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی

اگرچه برخی مطالعات نشان داده‌اند که کاهش بارندگی تنها ۵ درصد در روند خشک شدن تاثیر داشته است، اما تغییرات اقلیمی به‌ طور غیرمستقیم شرایط را تشدید کرده‌اند. طی دو دهه اخیر، افزایش ۱.۵ درجه‌ای دمای هوا و کاهش ۱۸ درصدی بارندگی در منطقه باعث تبخیر بیشتر آب دریاچه شده است.

با کاهش میزان بارش و افزایش گرما، حجم آب ورودی کاهش یافته و روند خشک شدن دریاچه تسریع شده است.

۲. برداشت بی‌رویه از منابع آبی

دریاچه ارومیه از طری

ق رودخانه‌های مهمی همچون سیمین‌رود، زرین‌رود و تلخ‌رود تغذیه می‌شود. اما گسترش کشاورزی و حفر چاه‌های غیرمجاز باعث شده است که حجم عظیمی از منابع آبی این رودخانه‌ها به مصرف کشاورزی برسد و سهم دریاچه از این آب به حداقل برسد. مطالعات نشان داده است که ۶۹ درصد از دلایل خشکی دریاچه به همین برداشت‌های بی‌رویه بازمی‌گردد.

۳. احداث سدهای متعدد

تا سال ۲۰۱۲، بیش از ۲۰۰ سد در حوضه آبریز دریاچه ساخته شد که باعث کاهش جریان آب ورودی به آن شد. از میان این سدها، ۳۴ مورد به بهره‌برداری رسیده‌اند که تاثیر مستقیم بر کاهش سطح آب داشته‌اند.

۴. ساخت بزرگراه میان‌گذر روی دریاچه

احداث بزرگراه شهید کلانتری که دریاچه را به دو بخش تقسیم کرده، یکی دیگر از عواملی است که تبادل طبیعی آب و جریان‌های هیدرولوژیکی را مختل کرد. در واقع احداث این بزرگراه ۱۵ کیلومتری روی دریاچه با یک دریچه کوچک ۱.۲ کیلومتری، باعث اختلال در جریان طبیعی آب شد و روند خشک شدن را سرعت بخشید.

در شرایط کنونی، دریاچه ارومیه همچنان در وضعیت بحرانی قرار دارد و راهکارهای مختلفی برای احیای آن پیشنهاد شده است. طرح‌هایی مانند انتقال آب از حوزه‌های مجاور، مدیریت بهینه مصرف آب و جلوگیری از برداشت بی‌رویه از منابع آبی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند به احیای این دریاچه کمک کنند.

با این حال، اگر اقدامات جدی برای مقابله با این بحران انجام نشود، دریاچه ارومیه ممکن است در سال‌های آینده به‌ طور کامل از بین برود و پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی جبران‌ناپذیری برای منطقه به همراه داشته باشد.

تاثیر خشکی دریاچه ارومیه بر محیط زیست

خشک شدن دریاچه ارومیه، یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی ایران، نه ‌تنها به از دست رفتن یک اکوسیستم ارزشمند منجر شده، بلکه سلامت، معیشت و زیست‌بوم منطقه را به شدت تحت‌تاثیر قرار داده است. این فاجعه طبیعی، زنگ خطری برای مردم ساکن در اطراف دریاچه و حتی مناطق دورتر محسوب می‌شود.

با خشک شدن بخش‌های وسیعی از دریاچه ارومیه، صفحات نمکی گسترده‌ای شکل گرفته‌اند که با کوچک‌ترین باد، ذرات نمک و گرد و غبار را به هوا می‌فرستند. استنشاق این ذرات معلق، افزایش بیماری‌های تنفسی، آلرژی‌ها و حتی بیماری‌های سرطانی را در پی داشته است.

تحقیقات انجام‌شده توسط دانشگاه‌های علوم پزشکی تبریز و ارومیه نشان می‌دهد که تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری دریاچه، افراد در معرض خطر بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا قرار دارند. همچنین نمک‌های باقی‌مانده از خشک شدن دریاچه، به‌تدریج به زمین‌های کشاورزی نفوذ کرده و موجب کاهش کیفیت خاک شده‌اند.

این پدیده نه ‌تنها تولید محصولات کشاورزی را کاهش داده، بلکه معیشت هزاران کشاورز و دامدار را نیز به خطر انداخته است. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی ناشی از خشکی دریاچه، میزان بارندگی را کاهش داده و منابع آبی را محدودتر کرده است.

دریاچه ارومیه خانه گونه‌های متعددی از پرندگان مهاجر، آبزیان و پوشش گیاهی خاص بود که اکنون بسیاری از آن‌ها در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. کاهش سطح آب، دسترسی شکارچیان به جزایر دریاچه را آسان کرده و حیات گونه‌هایی مانند گوزن زرد ایرانی را تهدید کرده است.

برهم خوردن تعادل اکوسیستم، به کاهش تنوع زیستی منطقه منجر شده که این خود زنجیره غذایی و چرخه طبیعی حیات را مختل می‌کند. با از بین رفتن منابع آب و کاهش تولیدات کشاورزی، بسیاری از مردم منطقه مجبور به مهاجرت شده‌اند.

این مساله می‌تواند منجر به افزایش بیکاری، بحران‌های اقتصادی و حتی تنش‌های اجتماعی شود. بر اساس برآوردها، بیش از ۶ میلیون نفر به ‌طور مستقیم و ۱۵ میلیون نفر به‌ طور غیرمستقیم از اثرات منفی خشکی دریاچه ارومیه آسیب می‌بینند.

بهترین زمان بازدید از دریاچه ارومیه

یکی از شگفتی‌های دریاچه ارومیه این است که بدون آب زیاد هم زیبایی‌های خود را دارد. دریاچه ارومیه در یکی از سردترین مناطق ایران قرار دارد، پس اگر قصد سفری بی‌دردسر به این منطقه را دارید، بهتر است بهار یا تابستان از دریاچه ارومیه بازدید کنید.

اما بارش در فصل‌های زمستان و پاییز بیشتر خواهد بود، پس اگر می‌خواهید دریاچه ارومیه را کمی پرآب‌تر از حالت معمولی یا سفیدپوش ببینید، این دو فصل برای بازدید مناسب‌تر هستند.

پوشش گیاهی و جانوری دریاچه ارومیه

این دریاچه به‌ویژه در گذشته، خانه‌ای امن برای گونه‌های گیاهی و جانوری منحصر‌به‌فرد بوده است که در هیچ‌ جای دیگر از ایران به این اندازه تنوع ندارند. همچنین پارک ملی دریاچه ارومیه توسط یونسکو به ‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شده است و اهمیت بین‌المللی دارد.

با توجه به شرایط اقلیمی و شوری خاک اطراف دریاچه ارومیه و جزایر آن، پوشش گیاهی تنوع زیادی دارد. در مناطق استپی و نیمه‌جنگلی جزایر، درختانی مانند پسته وحشی، بادام کوهی، سرو کوهی و زالزالک به‌ خوبی رشد کرده‌اند که به خشکی و کمبود آب مقاوم هستند.

گیاهان بوته‌ای و دارویی مانند آویشن، کاکوتی، درمنه، علف شور و شیرخشت هم در این منطقه رشد می‌کنند و برخی از آن‌ها خواص دارویی دارند. در نزدیکی آب، گیاهان شورپسندی مانند گندمیان، شنگ، یولاف و دم اسبی به تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش کمک می‌کنند.

جزیره کبودان، یکی از مهم‌ترین جزایر دریاچه با پوشش گیاهی شامل پسته وحشی، بادام وحشی، ارس کوهی و گوجه وحشی، زیستگاهی مناسب برای بسیاری از جانوران این منطقه فراهم کرده است.

دریاچه ارومیه همچنین یکی از زیستگاه‌های اصلی پرندگان مهاجر است و هرساله میزبان پرندگان آبزی و شکاری مهمی مانند فلامینگو، پلیکان سفید، کاکایی، تنجه، اردک سرسفید و اردک سرحنایی می‌شود. پرواز هماهنگ فلامینگوها و پلیکان‌ها بر فراز دریاچه منظره‌ای چشم‌نواز در بهار و تابستان می‌آفریند.

پارک ملی دریاچه ارومیه پناهگاه برخی از نادرترین پستانداران ایران بوده است. قوچ و میش ارمنی، کل و بز، گوزن زرد ایرانی، گرگ، روباه، شغال، پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، سیاه‌گوش و گربه وحشی از مهم‌ترین گونه‌های پستانداران این منطقه هستند. جزیره کبودان به‌ویژه زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی است که گونه‌ای در خطر انقراض محسوب می‌شود.

همچنین این منطقه میزبان انواع مارهای سمی و نیمه‌سمی، مارمولک‌ها، آفتاب‌پرست‌ها و لاک‌پشت‌های مهمیزدار است که در زیستگاه‌های خشک و صخره‌ای اطراف دریاچه زندگی می‌کنند.

دریاچه ارومیه یکی از زیستگاه‌های مهم سخت‌پوست آرتمیا است. این موجود کوچک، نقش حیاتی در زنجیره غذایی پرندگان مهاجر، به‌ویژه فلامینگوها، ایفا می‌کند. با این‌ حال، کاهش سطح آب دریاچه در سال‌های اخیر باعث کاهش شدید جمعیت آرتمیا و نگرانی‌هایی درباره بقای آن شده است.

در نهایت پارک ملی دریاچه ارومیه با ۱۰۲ جزیره، یکی از مناطق حفاظت‌شده مهم ایران و جهان است. این اکوسیستم بی‌نظیر، با ترکیب گیاهان، پرندگان، پستانداران و خزندگان خاص خود، از ارزشمندترین ذخایر طبیعی کشور به ‌شمار می‌رود. حفظ و احیای این دریاچه نه‌ تنها برای بقای حیات ‌وحش آن، بلکه برای تعادل زیست‌محیطی منطقه و حفاظت از پرندگان مهاجر اهمیت فراوانی دارد.

جاهای دیدنی اطراف دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه همیشه از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران محسوب می‌شود و بازدید از آن حتی حالا که پرآب نیست، خالی از لطف نخواهد بود. اما جاذبه‌های تاریخی و طبیعی زیبای دیگری اطراف این دریاچه وجود دارند که بازدید از آن‌ها سفر شما را خاطره‌انگیزتر می‌کند. در ادامه مهم‌ترین جاهای دیدنی اطراف دریاچه ارومیه را بررسی می‌کنیم.

– کلیسای ننه مریم

کلیسای ننه مریم یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین کلیساهای ایران است که قدمت آن به سال‌های ابتدایی میلاد مسیح باز می‌گردد. این کلیسا پس از کلیسای بیت لحم فلسطین، دومین کلیسای قدیمی جهان شناخته می‌شود. فضای بیرونی کلیسا با نمای ساده و متواضعانه‌اش، پذیرای هر مسافری است که اهل کاوش در تاریخ و معماری باشد.

فضای داخلی کلیسا، محراب و اتاق‌هایی دارد که حس آرامش و معنویت عمیقی را به بازدیدکنندگان منتقل می‌کنند. شما با بازدید از این کلیسا به تاریخ کهن منطقه نزدیک می‌شوید و تجربه‌ای معنوی و فرهنگی را از نزدیک لمس می‌کنید. کلیسای ننه مریم حدود ۲۰ کیلومتر تا دریاچه ارومیه فاصله دارد.

– کلیسای مار سرگیز

کلیسای مار سرگیز که در دامنه کوه سیرداغی قرار دارد، یکی از آثار مذهبی ارزشمند و باستانی ارومیه است. این کلیسا با سنگ‌های نامنظم به سبک خاصی ساخته شده است که هم از لحاظ معماری و هم از منظر تاریخی اهمیت زیادی دارد.

این بنا به دستور شیرین، همسر خسرو پرویز ساخته شده و یکی از زیارتگاه‌های مهم مسیحیان به شمار می‌آید. بازدید از فضای طبیعی اطراف کلیسا و مشاهده چشم‌انداز کوهستان، بسیار لذت‌بخش است. کلیسای مار سرگیز ۱۲ کیلومتر تا ارومیه فاصله دارد.

– روستای بند ارومیه

روستای بند ارومیه، یکی از مقاصد گردشگری جذاب در نزدیکی دریاچه است که کنار رودخانه شهرچای قرار دارد. این روستا با طبیعت بکر خود به یکی از مکان‌های محبوب برای گردشگران تبدیل شده است. خانه‌های قدیمی روستا که با مصالح سنتی ساخته شده‌اند، نمایی دلنشین دارند و بازدیدکنندگان می‌توانند از تفرجگاه‌های حاشیه رودخانه و باغات اطراف لذت ببرند.

روستای بند نه تنها از نظر تاریخی جذاب است، بلکه به دلیل آرامش و زیبایی طبیعی‌اش، مکانی عالی برای استراحت و رهایی از شلوغی شهر است. فاصله روستای بند ارومیه تا دریاچه ارومیه ۳۰ کیلومتر است.

– سد شهر چای

سد شهر چای یکی از سدهای مهم استان آذربایجان غربی است که روی رودخانه شهرچای احداث شده و هدف اصلی آن تامین آب شرب، صنعتی و کشاورزی منطقه است. این سد با ارتفاع ۸۴ متر و طول ۵۵۰ متر، مناظری دیدنی دارد و از بالای سد می‌توان زیبایی‌های طبیعی آن را تماشا کرد.

این سد نه تنها از لحاظ مهندسی قابل‌توجه است، بلکه یک مکان گردشگری مهم محسوب می‌شود. فاصله سد شهر چای تا ارومیه ۱۲ کیلومتر است.